Door de bomen het bos weer zien

Door mijn van straatvuil wazige raam kijk ik uit op het grauwe grijze Nederlandse straatleven. Dikke druppels vormen langzaamaan grote regenplassen op het wegdek. Het weer weerspiegelt mijn gemoed. Terug in Nederland betekent haast, efficiëntie, sleur en onvermijdelijk: regen. Ik moet er nog even aan wennen na ons grote Brazilië avontuur, waar iedere dag iets nieuws bracht, de levensstijl relaxed is en het weer mooi.

De opdracht waarmee we op reis gingen was: uitzoeken hoe het zit met ontbossing in Brazilië. Wie zijn de belangrijkste spelers? Waar liggen de problemen? Wie is er verantwoordelijk? En zijn er oplossingen te vinden?

Op zoek naar antwoorden reisden we af naar de Braziliaanse middle of nowhere: het gebied rond het Xingu park in Mato Grosso, ergens in het midden van dat enorme land gelegen. Langer dan een week verbleven we in en rondom het Xingu park, en spraken aldaar met settler boeren, een kleine soja boer, indianen en de grootste sojaproducent ter wereld. Gesprekken die ons inzicht gaven in de complexe samenloop van omstandigheden die in Brazilië tot ontbossing leidt. De lage landprijzen, die leiden tot ongecontroleerde expandering richting het regenwoud. Het ontbreken van handelsbarrières voor soja, wat voor een interessante afzetmarkt zorgt, die maar blijft groeien. De moeilijkheden rond monitoring en handhaving van de wet, die ervoor zorgen dat de (voor ons enigszins onverwacht) sterke wetgeving omtrent bossen helaas maar al te vaak wordt overtreden. En dat is nog maar het begin.

Een medewerker van partnerorganisatie ISA noemde de situatie rondom het Xingu park ‘the Death Hug’: hoe hard je ook probeert het park van binnenuit te beschermen, de druk van buitenaf wordt immer groter. En dat hebben we gezien. Met een klein vliegtuigje maakten we een anderhalf uur durende tocht over het gebied, waarbij de grens van het park was te herkennen aan de contouren van het regenwoud. Een tropisch eilandje in een zee van soja.

Na twee weken in Brazilië gereisd te hebben in het kader van de FairClimate campagne bleef ik met 3 medeambassadeurs nog twee weken langer in Brazilië, om optimaal gebruik te maken van onze verre vlucht, en vakantie te vieren. Maar ambassadeur ben je niet alleen tijdens kantooruren, dat ben je dag en nacht. Dus ook in die twee weken, waarin we Rio de Janeiro en de Costa Verde bezochten, hielden we onze ogen en oren open.

Zo leerden we dat een groot deel van de kust van Brazilië voorheen bedekt was met de Mata Atlantica, het Atlantische regenwoud. Daar is anno 2008 nog maar 7% van over. Maar, er wordt een poging gedaan om deze gebieden weer her te bebossen. Omdat de vele functies van het bos wel degelijk onmisbaar zijn: het bos beschermt Rio tegen landslides, draagt bij aan frissere lucht in deze miljoenenstad en biedt rust en ontspanning aan haar inwoners. Op Ilha Grande, een eiland voor de Costa Verde dat geheel als nationaal park is aangemerkt en waar geen auto’s zijn toegestaan, zagen we hoe bosbehoud samen kan gaan met economische ontwikkeling door (eco-)toerisme.

Om te voorkomen dat met het Amazone woud hetzelfde gebeurt als met de Mata Atlantice, zijn bosbehoud en (waar al ontbossing heeft plaatsgevonden) herbebossing belangrijke speerpunten in het beleid van ISA. Middels hun Xingu seed network (netwerk voor inheemse zaden) proberen zij het bos in Mato Grosso zijn oorspronkelijke vorm terug te geven, en het bos dat er nog staat te beschermen.

De rol van Nederland in dit verhaal zit ‘m in verantwoordelijkheid. Nederland, die als tweede soja-importeur ter wereld (in)direct heeft bijgedragen aan de ontbossing in Brazilië. Nederland, die klimaatverandering tegen wil gaan en de Amazone wil behouden. Nederland, die daaraan kan bijdragen door te investeren in bosbehoud en herbebossingprojecten in Brazilië.

Op de klimaatconferentie in Poznań zal worden onderhandeld over REDD (Reducing Emissions from Deforestation and forest Degradation), een mechanisme waarin bosrijke ontwikkelingslanden financieel worden gecompenseerd voor bosbehoud. Landen die op te grote ecologische voet leven betalen zo voor hun beslag op natuurlijke hulpbronnen als bossen en de atmosfeer. Op deze manier ontstaat er in landen als Brazilië een financiële prikkel voor het behouden van het regenwoud, waarbij het bos en haar bewoners betaald worden voor de milieudienst die ze leveren. Een mechanisme waar wij, als FairClimate ambassadeurs, ons hard voor zullen maken. Zodat we door de bomen het bos weer zien.

Big guys and bad guys

Een van de bekendste beelden van ontbossing in Brazilië is die van een groot aantal combines die soja oogsten tegen een achtergrond van regenwoud. Soja als hoofdverantwoordelijke voor de voortdurende bomenkap in de Amazone. Een sterk beeld, maar wel een die enige nuance behoeft.

Eén van de belangrijkste vragen die wij meenamen op deze reis was: wat is de rol van Nederland in de sojaproductie van Brazilië? Is Nederland als tweede importeur van soja ter wereld verantwoordelijk voor de ontbossing die plaatsvindt in de Amazone? Kan een land als Nederland druk uitoefenen op de Braziliaanse soja sector, die wordt gekenmerkt door grote ondernemingen, met een dikke vinger in de pap van de lokale en nationale overheden in Brazilië? En als Nederland vraagt om duurzame soja, bestaat dat dan ook?

In de afgelopen dagen hebben we verschillende verhalen over de soja productie in Brazilië gehoord. Van een kleine soja boer tot de grootste private soja producent ter wereld - de Maggi Group - momenteel in handen van Blairo Maggi, tevens gouverneur van de staat Mato Grosso.

Als ons één ding duidelijk geworden is uit deze gesprekken is het wel dat het, alhoewel het verleidelijk is, niet verstandig is de zaken teveel te versimpelen. Het zijn niet alleen de grote boeren die ontbossen, en de soja productie is niet het enige probleem. Om het kort en krachtig te zeggen: “the big guys are not always the bad guys”. Althans, als je met the big guys aan de grote soja producenten refereert. De andere big guys, de multi national corporations, zoals Cargill, zijn wel degelijk verantwoordelijk. Zij beheersen de internationale soja markt, een systeem waar zowel kleine als grote sojaboeren zich in gevangen voelen. De combinatie van een lage sojaprijs, een hoge prijs voor inputs als bestrijdingsmiddelen en kunstmest en een lage landprijs is voor vele kleine sojaboeren een dodelijke. Het leidt tot een systeem waarin het opschalen van productie de enige manier is om te concurreren en het hoofd boven water te houden. Een systeem waarbinnen het ontzettend moeilijk is op een andere, meer duurzame manier te produceren en daar niet financieel aan ten onder te gaan. De harde waarheid van de soja sector.

Maar, zoals tijdens een gesprek met een lokale NGO naar voren kwam: “people are not knocking down forest because they are evil”. Ontbossing is een gevolg van marktwerking, van financiële prikkels uit landen als Nederland, op zoek naar goedkope soja. Ontbossing is een van de negatieve externe effecten, waarvan de kosten door niemand betaald worden, en waar niemand zich verantwoordelijk voor voelt.

De oplossing ligt dan ook in de gehele productieketen. De destructieve sojaproductie kan pas veranderd worden als de verantwoordelijkheid voor een meer duurzame sojaproductie gedeeld wordt door alle actoren binnen de productieketen. Een oplossing waar ook Nederland aan kan bijdragen, door deze verantwoordelijkheid op zich te nemen, zich in te zetten voor duurzame soja productie en door kleine boeren te ondersteunen in hun struggle for survival.

To the being, to the bong!

Oftewel, tudo bem, tudo bom! Alles goed? Alles goed! Een typische frase in het Braziliaanse leven. Iedereen is vriendelijk, hartelijk en vrolijk. Ook al is lang niet alles wat we de afgelopen dagen in Mato Grosso hebben gezien vrolijk stemmend.

Mato Grosso betekent thick forest, oftewel dik bebost. Terwijl het merendeel van de staat, waar we de afgelopen dagen behoorlijk wat kilometers door gereden hebben over hobbelige zandweggetjes niet bepaald dik bebost is. Uitgestrekte akkers, braakliggende stukken grond en zwartgeblakerde boomkarkassen bepalen het aangezicht. Op het eerste oog lijkt het misschien een doorsnee agrarisch landschap, maar als je je realiseert dat hier 10 jaar geleden nog dicht regenwoud stond komt de waarheid opeens hard aan.

Ons verblijf bij de inheemse groep Kísêdjê in het Xingu-park onderstreepte dat nog eens. De indianen, die aan de rand van het park, aangrenzend aan een fazenda van 200.000 ha wonen, vertelden ons hoe hun historische leefgebied verwoest is, hoe zij hebben moeten vechten voor hun recht op eigen land en hoe hun rivieren worden vervuild door de run-off van de sojaplantages. Indrukwekkend om te zien hoe mensen die al zo lang in harmonie met de natuur leven worden ingesloten door de expanderende landbouw om hen heen.

Gelukkig zijn niet alle verhalen die we de afgelopen dagen hebben gehoord negatief. Ons bezoek aan een small farmer in een settlement (door de overheid geplande nederzettingen voor landloze kleine boeren) liet ons zien hoe het anders kan. Op hun land bedrijft deze familie agroforestry: een vorm van landbouw waarbij bosbehoud en bosaanplant gecombineerd worden met allerhande gewassen, die elk op een ander tijdstip geoogst kunnen worden en zo het jaar rond voor inkomsten zorgen. Op de boerderij waar wij op bezoek waren stonden verschillende soorten biologisch geteelde fruitbomen, rubberbomen, bonen, manioc (cassave) en suikerriet. Onder het genot van vers gecrusht suikerrietsap zagen we hoe ze van hun oogst verschillende producten maken: repen suikerpinda zoetigheid, jam en natuurlijk cachaça: het basisingrediënt voor de wereldberoemde caipirinha. Muito bem!

18 augustus 2008

Utopia da Modernidade and the Green Ocean

Buiten straalt de strakblauwe lucht, het is rond de 30 graden en op de droge, rode aarde verrijst de betonnen stad Brasília. Gepland in de vorm van vliegtuig, in communistisch aandoenende bouwstijl, compleet met brede lanen, genummerde woonblokken en hoog verrezen standbeelden. Het doet niet echt aan als een wereldstad, voelt niet eens als het Brazilië waar ik over gehoord had. Maar, er zijn Brazilianen, zoals onze gids, die de stad daadwerkelijk zien zoals het bedoeld is: een Utopia da Modernidade.

Brasília, gebouwd in de jaren ’50, is ontstaan waar voorheen enkel cerrado was: de Braziliaanse savanne. Op foto’s is te zien hoe de eerste weg wordt aangelegd: een rode, stoffige weg in een uitgestrekt landschap, waar enkel gras en bomen te zien zijn. Moeilijk voor te stellen dat dit dezelfde plek is waar nu betonnen kolossen het aanzicht bepalen.

Maar dit is de werkelijkheid in Brazilie: het Amazonegebied en de aangrenzende cerrado worden steeds verder ontbost. Door verstedelijking, maar vooral ook ten behoeve van de landbouw: voor de extensieve veehouderij en soja monocultuur. Vanavond vertrekken we met de bus naar Canarana in de staat Mato Grosso, waar de ontbossing het snelst plaatsvindt. Daar zullen we de ontbossing met eigen ogen kunnen zien.

Het voorkomen van ontbossing is een belangrijke speler in het bestrijden van klimaatverandering: op dit moment draagt de vrijgekomen CO2 door ontbossing voor ongeveer een kwart bij aan klimaatverandering. Daarnaast hebben bossen, en met name de Amazone, ook een meer lokale functie voor het klimaat. De Amazone wordt niet voor niets the Green Ocean genoemd: naast dat het regenwoud op zichzelf een belangrijke waterhuishouding heeft speelt het ook nog eens een grote rol in de neerslagpatronen van heel Zuid-Amerika. Zonder Amazone geen neerslag in Zuid-Brazilië, Bolivia en Argentinië.

Het behoud van het regenwoud is in het belang van ons allen. De gesprekken die we vandaag en gisteren met inheemse bevolking uit het Amazonegebied hadden maakte ons duidelijk hoe belangrijk een collectieve geest is. Geen tragedy of the commons, maar samen leven met de natuur. Zoals Marcos Terena, directeur van het inheemse museum in Brasília ons meegaf: “Love the earth that feeds you”. Ideeën waar wij volgens mij nog wel iets van kunnen leren.

12 augustus 2008